استفاده بی‌رویه از دارو بدون نظر داکتر و پیامدهای آن
انسان از گذشته‌های دور در جستجوی درمان دردها و بیماری‌های خود بوده است. کشف گیاهان دارویی و سپس تولید داروهای کیمیاوی، زندگی بشر را دگرگون ساخت و نقش بزرگی در افزایش عمر انسان‌ها و بهبود کیفیت زندگی ایفا کرد. اما همان‌گونه که دارو می‌تواند نجات‌بخش باشد، اگر بی‌جا، بی‌رویه و بدون نظر داکتر مصرف شود، به تهدیدی جدی برای صحت فردی و جمعی مبدل می‌گردد. در کشورهای در حال توسعه مانند افغانستان، به دلیل دسترسی آسان به دواخانه‌ها، نبود آگاهی کافی و محدودیت‌های اقتصادی، مصرف خودسرانه داروها یک مشکل رایج است. این مقاله تلاش دارد تا با بررسی ابعاد مختلف این پدیده، خطرات آن را برجسته ساخته و راهکارهایی برای کاهش آن ارائه دهد.
۱. دلایل استفاده بی‌رویه از دارو
- دسترسی آسان به دواخانه‌ها: در بسیاری از کشورها، دارو بدون نسخه به‌سادگی فروخته می‌شود.
- کمبود آگاهی مردم: بسیاری از افراد باور دارند که تجربه‌های شخصی یا توصیه دوستان کافی است.
- مشکلات اقتصادی و اجتماعی: هزینه‌های داکتر و شفاخانه سبب می‌شود افراد به مصرف خودسرانه رو آورند.
- تبلیغات نادرست: بعضی از رسانه‌ها یا فروشندگان دوا، دارو را بیش از حد مؤثر معرفی می‌کنند.
۲. خطرات جسمی ناشی از مصرف خودسرانه دارو
الف) مقاومت دارویی
یکی از بزرگ‌ترین مشکلات ناشی از مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها، ایجاد میکروب‌های مقاوم است. این میکروب‌ها دیگر به داروهای قبلی پاسخ نمی‌دهند و درمان بیماری‌ها را دشوارتر و گاهی ناممکن می‌سازند. امروزه «مقاومت آنتی‌بیوتیکی» یک بحران جهانی محسوب می‌شود.
ب) آسیب به اعضای حیاتی بدن
- کبد: بسیاری از داروها در کبد تجزیه می‌شوند. مصرف طولانی‌مدت مسکن‌ها یا داروهای ضدالتهاب می‌تواند به هپاتیت دارویی یا نارسایی کبدی منجر شود.
- کلیه: داروهای مسکن مانند ایبوپروفن و دیکلوفناک در صورت استفاده زیاد، سبب کاهش کارکرد کلیه و حتی نارسایی کلیوی می‌شوند.
- معده و روده: زخم معده، خونریزی داخلی و اسهال‌های شدید از جمله پیامدهای مصرف نابجا است.
ج) عوارض جانبی
هر دارو دارای Side Effects است. تهوع، استفراغ، حساسیت‌های جلدی، سرگیجه و در برخی موارد شوک‌های شدید (Anaphylaxis) می‌توانند جان فرد را تهدید کنند.
۳. خطرات روانی و اجتماعی
- وابستگی و اعتیاد: بسیاری از داروهای آرام‌بخش و خواب‌آور (مانند دیازپام یا آلپرازولام) در صورت مصرف خودسرانه سبب اعتیاد می‌شوند.
- پنهان شدن بیماری اصلی: مصرف دارو ممکن است علائم بیماری را موقتاً کاهش دهد، اما تشخیص دقیق را دشوار می‌کند.
- هزینه‌های اضافی: بیمار مجبور می‌شود بعداً برای درمان عوارض دارو هزینه‌های بیشتری بپردازد.
- پیامدهای اجتماعی: شیوع مقاومت دارویی در جامعه باعث می‌شود درمان بیماری‌های ساده مانند عفونت گلو یا گوش به یک چالش بزرگ بدل شود.
۴. نقش داکتر در مصرف درست دارو
- داکتر پس از تشخیص علمی، نوع دارو، مقدار (دوز) و مدت زمان مصرف را مشخص می‌کند.
- او تداخل دارویی را در نظر می‌گیرد؛ چون بعضی داروها اگر همزمان مصرف شوند، اثرات خطرناک ایجاد می‌کنند.
- داکتر وضعیت عمومی فرد (سن، وزن، سابقه بیماری، بارداری یا شیردهی) را ارزیابی می‌کند.
۵. نمونه‌های رایج مصرف خودسرانه در جامعه
- آنتی‌بیوتیک‌ها: بیشترین داروهایی که بدون نسخه مصرف می‌شوند.
- مسکن‌ها: مردم به‌جای یافتن علت درد، فوراً از داروهای قوی استفاده می‌کنند.
- ویتامین‌ها و مکمل‌ها: مصرف بیش از حد می‌تواند به مسمومیت و مشکلات متابولیک منجر شود.
- داروهای گیاهی بی‌کیفیت: بعضی از این داروها بدون نظارت علمی تولید می‌شوند و ضررشان بیشتر از نفع‌شان است.
۶. راهکارهای پیشگیرانه
- آگاهی‌دهی عمومی: از طریق رسانه‌ها، مکاتب و دانشگاه‌ها باید فرهنگ درست مصرف دوا ترویج شود.
- تقویت قوانین: فروش دارو بدون نسخه باید محدود گردد.
- توسعه خدمات صحی: دسترسی آسان‌تر مردم به داکتر و شفاخانه باعث کاهش مصرف خودسرانه می‌شود.
- مسئولیت دواخانه‌ها: دواخانه‌ها باید تنها با نسخه داکتر دوا بفروشند.
- تشویق مردم به مراجعه منظم به داکتر: حتی برای بیماری‌های ساده باید مشاوره گرفته شود.
نتیجه‌گیری
دارو، شمشیری دو دم است؛ اگر درست و با نظر متخصص مصرف شود، نجات‌بخش است، اما اگر بی‌رویه و خودسرانه استفاده گردد، جان انسان را تهدید می‌کند.
در جامعه‌ی ما، عادت به مصرف خودسرانه یکی از بزرگ‌ترین مشکلات صحی است که باید با آگاهی‌دهی، قانون‌گذاری و همکاری مردم و نهادهای صحی مهار گردد. همان‌طور که گفته می‌شود:
«هر دارو می‌تواند هم شفا باشد و هم بلا؛ بستگی دارد که چگونه و در کجا استفاده شود.»
