سلاح و زمین: تأثیر جنگ‌های طولانی افغانستان بر زراعت و محیط‌زیست
افغانستان در چهار دههٔ گذشته صحنهٔ نبردهای پی‌در‌پی بوده است. از تجاوز شوروی در دههٔ ۱۳۵۰ (۱۹۷۹ میلادی) تا جنگ‌های داخلی دههٔ ۱۳۷۰، سپس حضور نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا و در نهایت تسلط دوبارهٔ طالبان بر کشور، این سرزمین همواره درگیر خشونت و درگیری‌های نظامی بوده است. در این جنگ‌ها، میلیون‌ها قبضه سلاح سبک و سنگین و هزاران تُن مواد انفجاری و شیمیایی به کار رفته که آثار ماندگار و مخربی بر زمین، آب، هوا، کشاورزی و زندگی روزمرهٔ مردم گذاشته است.
کاربرد گستردهٔ سلاح و مهمات جنگی
در طول این دهه‌ها، انواع سلاح‌ها از کلاشینکف گرفته تا راکت، تانک، بمب‌های خوشه‌ای، مین‌های ضدنفر، سلاح‌های شیمیایی و مهمات اورانیومی استفاده شده‌اند. بسیاری از این سلاح‌ها ساخت کشورهای خارجی‌اند و توسط دولت‌ها، گروه‌های مقاومت، نیروهای خارجی و گروه‌های غیردولتی مختلف به‌کار رفته‌اند.
بسیاری از مناطق افغانستان، به‌ویژه در ولایت‌هایی چون هلمند، قندهار، پکتیا، ننگرهار، فراه، بغلان و تخار، میدان نبرد و آزمایشگاه مهمات گوناگون بوده‌اند. طبق آمار سازمان ملل، تا سال ۲۰۲۳ بیش از ۱۰ میلیون مین و مواد انفجاری باقی‌مانده از جنگ در خاک افغانستان باقی مانده که هنوز هم قربانی می‌گیرد.
تأثیرات مخرب بر زراعت و کشاورزی
زراعت، شاهرگ اقتصادی افغانستان است و حدود ۶۰٪ مردم به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به آن وابسته‌اند. اما استفادهٔ بی‌رویه از سلاح و بمباران مکرر، تأثیرات گسترده‌ای بر زمین‌های زراعتی گذاشته است:
1. آلودگی خاک و کاهش حاصل‌خیزی: باقی‌مانده‌های فلزی، شیمیایی و رادیواکتیوِ مهمات جنگی، خاک را آلوده و غیرقابل کشت کرده‌اند. مناطقی که بارها بمباران شده‌اند، دیگر توان تولید محصول ندارند.
2. مین‌گذاری در زمین‌های زراعتی: بسیاری از زمین‌هایی که زمانی برای کشت گندم، جو، انگور، زعفران و سایر محصولات استفاده می‌شدند، اکنون به‌دلیل وجود مین‌های ضدنفر، بلااستفاده مانده‌اند و کشاورزان از ترس جان خود نمی‌توانند به آن‌ها بازگردند.
3. تخریب کانال‌های آبیاری و قنوات: جنگ و استفاده از مواد منفجره باعث تخریب ساختارهای سنتی آبیاری شده و کشاورزان را با کم‌آبی و بی‌آبی روبه‌رو کرده است.
4. کاهش امنیت و سرمایه‌گذاری در بخش زراعت: مناطق جنگ‌زده، نه‌تنها از نظر فیزیکی بلکه از نظر اقتصادی هم آسیب دیده‌اند. سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی تمایلی به سرمایه‌گذاری در مناطق ناامن ندارند و کشاورزان نیز توان توسعهٔ فعالیت‌های خود را ندارند.
تأثیرات زیست‌محیطی سلاح و جنگ
1. آلودگی منابع آب: باقی‌ماندهٔ سوخت، فلزات سنگین، و مواد منفجره به منابع آبی نفوذ کرده و باعث آلودگی جوی‌ها، نهرها، و چاه‌های آب شده‌اند. در برخی مناطق، این آلودگی منجر به بیماری‌های پوستی و گوارشی شده است.
2. تخریب پوشش گیاهی و جنگل‌ها: جنگ باعث نابودی جنگل‌های شرقی افغانستان و مراتع کوهستانی شده است. آتش‌سوزی‌های عمدی یا ناخواسته ناشی از درگیری، پوشش سبز کشور را از بین برده است.
3. نابودی گونه‌های جانوری: بسیاری از پرندگان، حیوانات کوهی و گونه‌های در حال انقراض یا مهاجرت کرده‌اند یا به‌دلیل انفجار و تخریب زیستگاه‌هایشان نابود شده‌اند.
4. آلودگی هوا: انفجارهای مداوم، استفاده از سوخت‌های غیرمعیاری و مواد شیمیایی باعث افزایش ذرات معلق و گازهای سمی در هوا شده که سلامت مردم به‌ویژه کودکان را تهدید می‌کند.
مین‌ها: کابوس خاموش
یکی از مهم‌ترین آثار جنگ در افغانستان، باقی‌ماندن مین‌هاست. مین‌هایی که گاه ساخت دههٔ ۱۹۸۰ میلادی هستند، هنوز در زمین فعال‌اند. قربانیان این مین‌ها اغلب کودکان و کشاورزان‌اند. مین‌ها نه‌فقط جان انسان‌ها بلکه زندگی اقتصادی یک روستا را برای دهه‌ها مختل می‌کنند.
تلاش‌ها برای پاک‌سازی و بازسازی
سازمان‌های مختلفی از جمله «مرکز مین‌زدایی افغانستان»، «دفتر مبارزه با مواد منفجره سازمان ملل» و چندین نهاد بین‌المللی در تلاش‌اند تا این مین‌ها و مواد منفجرهٔ باقی‌مانده را پاک‌سازی کنند. با این‌حال، وسعت مناطق آلوده و نبود امکانات کافی، این فرایند را بسیار کند کرده است.
از سوی دیگر، برخی پروژه‌های آبیاری، بازسازی زیرساخت‌های زراعتی و آموزش کشاورزان نیز در جریان است؛ اما بدون امنیت و ثبات، این اقدامات چندان پایدار نیستند.
نتیجه‌گیری
افغانستان قربانی سال‌ها جنگ است، و این جنگ‌ها نه‌فقط جان انسان‌ها بلکه زمین، طبیعت، منابع آبی، هوای پاک و زراعت را نیز قربانی کرده‌اند. اگرچه پایان جنگ می‌تواند امیدی برای بازسازی باشد، اما اثرات ماندگار جنگ بر محیط‌زیست و کشاورزی نیازمند توجه جدی، برنامه‌ریزی بلندمدت، و همکاری ملی و بین‌المللی است.
