قبض و بسط دانش‌نامه هزاره پس از ویرایش و رونمایی
حفظ میراث فرهنگی یک قوم یا گروه، تنها حفظ میراث فرهنگی همان قوم نیست، بلکه حفظ بخشی از میراث فرهنگی بشری نیز می‌باشد که توسط دانش‌نامه‌ها و سایر آثار مکتوب ممکن می‌گردد. بدین لحاظ، دانش‌نامه هزاره در کنار سایر ویژگی‌ها و تاثیرات مفید خود، در حفظ بخشی از میراث فرهنگی جهانی می‌تواند نقش برجسته‌ای داشته باشد.
پیش از پرداختن به دانش‌نامه هزاره، اجازه دهید که دانش‌نامه را به طور کلی تعریف کنم و سپس به عنوان یک دانشجوی علم سیاست، در حد توان به دانش‌نامه هزاره بپردازم.
دانش‌نامه، مجموعه نوشته‌های جامع و فشرده‌ای است که شامل اطلاعاتی درباره همه شاخه‌های دانش یا شاخه مشخصی از دانش می‌شود. واژه دانش‌نامه در زبان فارسی از قدمت و تاریخ کهن برخوردار بوده و دانش‌نامه‌هایی نیز به زبان فارسی نوشته شده‌اند. واژه دانش‌نامه برابر نهاده اصطلاح (Encyclopedia) است که خود برگرفته از اصطلاح یونانی (Enkyklios Paideia) به معنای آموزش فراگیر است. بناً دانش‌نامه‌ها به مجموعه‌ای از نوشته‌های جامع و کلی اطلاق می‌شود که امروزه برای بازتاب دادن میراث علمی و فرهنگی یک جامعه به کار می‌رود.
اتحادیه صلصال در سویدن با سپری نمودن فعالیت‌های فرهنگی‌اش، اخیراً یک نشست علمی را با اشتراک نویسندگان، صاحب‌نظران، قلم به دستان و دست‌اندرکاران دانش‌نامه هزاره با عنوان «رونمایی، نقد و نگرش ویرایش دوم جلد نخست دانش‌نامه هزاره» در سالن اجتماعات کتابخانه مرکزی شهر اوپسالای سویدن برگزار نمود.
در این نشست علمی، دانش‌نامه هزاره از زاویه‌های مختلف و با نگرش‌های مثبت و منفی مورد بحث قرار گرفت و روی ادامه تدوین جلد‌های بعدی نیز بحث و گفتگو صورت گرفت.
نخستین جلد دانش‌نامه هزاره که از سوی بنیاد دانش‌نامه هزاره به تاریخ 22 قوس سال 1397، تدوین شده بود؛ در کابل منتشر و رونمایی شد. در محفل رونمایی جلد نخست، قلم به دستان و منتقدان آن‌را مقدمه‌ای برای افغانستان‌شناسی عنوان کرده و این کتاب را یک چهارچوب برای تدوین دانش‌نامه‌های اقوام دیگر افغانستان دانستند.
دانش‌نامه هزاره که در مورد هزاره‌های افغانستان نوشته شده، یک کار نسبتاً جدید و جدی به حساب می‌آید. کار تدوین دانش‌نامه هزاره اگر ادامه یابد، ما را برای درک افغانستان بهتر و افغانستان‌شناسی دقیق‌تر کمک می‌کند.
تدوین دانش‌نامه هزاره، یکی از رویکردهای مهم برای ثبت و حفظ میراث فرهنگی یک قوم خاص افغانستان است که از دهه‌ها بدین‌سو، میراث فرهنگی هزاره‌ها به شکل سازمان‌یافته‌ای ثبت نشده و تدوین دانش‌نامه برای حفظ میراث فرهنگی هزاره‌ها، اثری ژرف به حساب می‌آید.
از سوی دیگر، جمع‌آوری میراث فرهنگی هزاره‌ها در قالب دانش‌نامه، تاریخ این قوم را از خطر و در حاشیه ماندن نگه می‌دارد و این میراث که از درون سینه بسته یک جامعه بیرون آورده شده و به منتقدان و مخاطبان جهانی معرفی می‌گردد. دانش‌نامه هزاره دقیقاً هویت هزاره‌ها را آن‌گونه که هست، مورد شناسایی قرار داده و موجب تعامل با سایر فرهنگ‌ها می‌شود. این دانش‌نامه با کم‌وکیف خود، از دید منتقدان بیرون نمانده و منتقدان این اثر را از زاویه‌های مختلف به نقد کشیده که به چند نمونه آن در این گزارش پرداخته می‌شود.
دانش‌نامه از دیدگاه منتقدین
یکی از منتقدین دانش‌نامه، محمد امین زواری است. زواری پس از بررسی این اثر به این باور است که برای انسجام هر دانش‌نامه، حداقل سه شرط لازم دانسته می‌شود:
- متن مقالات آن انباشته از معلومات باشد و این معلومات دارای چیدمان منطقی باشد.
- به زبان علمی و به صورت پیراسته نوشته شود.
- هر مقاله با مقالات دیگر دانش‌نامه در موضوعات نزدیک، ارتباط منطقی داشته و اصطلاحاً «خوشه مقالات» را شکل دهد.
در همین حال، زاوری در وصف زبان دانش‌نامه و تاکید بر تمرکز زبانی دانش‌نامه می‌افزاید که سه گونه زبان در تدوین و ویراستاری متون علمی مهم است:
- زبان ادبی باشد
- زبان روزمره باشد
- زبان علم باشد
بدیهی است که متون علمی چون دانش‌نامه هزاره باید به زبان علم نوشته شود، زیرا هم موضوع چنین القا می‌کند و هم نویسندگان، اشخاص دانش‌پژوه هستند و هم خوانندگان برای کسب معلومات و افزایش دانش خود به این متون رجوع می‌کنند. بنابراین، نه تنها نویسندگان و ویراستاران دانش‌نامه هزاره، بلکه خوانندگان و کاربران دانش‌نامه باید به نقاط تمایز این سه گونه زبانی و به خصوص ویژگی‌های زبان علم، توجه داشته باشند.
از زاویه دیگر؛ برای تدوین و ویرایش یک دانش‌نامه، اصولاً که تمرکز زبانی مهم‌ترین کاربرد پژوهشی و نوشتاری است، همین‌گونه زبان دانش‌نامه‌ها برای تحریر یک میراث باید روان و قابل فهم باشد، زیرا تدوین دانش‌نامه‌ها برای افغانستان‌شناسی و گرایش به افغانستان‌شناسی، یک کار اساسی و بنیادی است که با تدوین «دانش‌نامه هزاره» در حقیقت بخشی از کار لازم برای افغانستان‌شناسی انجام شده است.
از سوی دیگر؛ دکتر یحیی بیضا، پژوهش‌گر و عضو شورای علمی دانش‌نامه هزاره در باب آن می‌گوید که دانش‌نامه هزاره تدوین یک متن مرجع علمی و معتبر برای معرفی قوم هزاره است.
به باور دکتر بیضا، از لحاظ محتوی و کارشیوه، دانش‌نامه هزاره با دایره‌المعارف آریانا، تفاوت‌های چشم‌گیر دارد. نخست این‌که دایره‌المعارف آریانا یک پروژه دولتی بود که با بودجه و پشتوانه دولتی نوشته شده بود. برعکس، دانش‌نامه هزاره تمویل کننده دولتی و یا سازمانی ندارد. تاکنون مصارف مالی دانش‌نامه یا توسط جمعی از نیکوکاران به گونه انفرادی و یا از طریق فروش دانش‌نامه تمویل گردیده است. در ضمن، نویسندگان جامعه هزاره به گونه داوطلبانه وقت و دانش خود را در اختیار دانش‌نامه قرار داده‌اند.
بیضا در ادامه می‌گوید که تفاوت مهم دیگر این است که دایره‌المعارف آریانا، منابع خود را از واژه‌نامه‌های منتشر شده فارسی و یا ترجمه مطالب، به خصوص در زمینه رجال و فرقه‌های اسلامی، از دایره‌المعارف‌های عربی به دست آورده بود. برعکس، دانش‌نامه هزاره معلومات اصیل را با پژوهش‌های میدانی به خوانندگان ارایه می‌کند. بعضی از مدخل‌ها و یا سرواژه‌های دانش‌نامه هزاره، مانند «آتش‌الغو» یا پرش از روی آتش، برای اولین بار رسوم مردم هزاره را در یک متن علمی و ادبی ثبت تاریخ می‌کند.
در نتیجه، از بحث دکتر بیضا چنین استنباط می‌شود که دانش‌نامه هزاره نمایان‌گر شکست فرهنگ سکوت و خاموشی در جامعه افغانستان است که توسط روابط اجتماعی نابرابر در دهه‌های متمادی شکل گرفته است. در این سکوت فرهنگی، طبقه حاکم همواره در جستجوی منفعل ساختن و سرکوب فرهنگی و اطلاعاتی اقوام زیر ستم و به حاشیه رانده شده بوده و هنوز هم است.
اکنون دانش‌نامه هزاره تولد یافته تا این فرهنگ سکوت را با رویکرد علمی و پژوهش‌های اصیل بشکند و به جای آن، آگاهی انتقادی و نوگرایی فرهنگی را به جامعه پیش‌کش کند.
از سوی دیگر؛ محمدشریف سعیدی، شاعر و نویسنده در این محفل نیز اضافه می‌کند که دانش‌نامه هزاره به شناخت این جامعه کمک می‌کند. او می‌گوید که سه عنصر در این رابطه از اهمیت برخوردار است: “این‌که جامعه هزاره مانند هر جامعه دیگری در قدم نخست باید خود و فرهنگ و تفکر خود را بشناسد و تعریفی از هویت خود ارایه کند. عنصر دوم این‌که میراث‌های مادی و معنوی خود را بشناسد و عنصر سوم این‌که دیگران چه نگاهی به این جامعه دارند”. سعیدی تصریح کرد که دانش‌نامه هزاره در هر سه زمینه از اهمیت لازم برخوردار بوده و در زمینه‌های بحث شده تاثیرگذار است. او می‌افزاید: “هم می‌تواند به شناخت این جامعه و دارایی‌های مادی و معنوی آن کمک کند و هم نگاه دیگران را نسبت به جامعه هزاره توسعه بخشد.”
دکتر محمد امین احمدی، عضو هیئت گفتگو کننده صلح حکومت پیشین با طالبان، که در محفل نقد و رونمایی دانش‌نامه هزاره حضور داشت، در پیوند به ساختار، کیفیت و چگونگی تدوین این اثر گفت: “هویت در نتیجه نیاز انسان به شناخته‌شدن و احترام شدن به وجود می‌آید. هر انسانی می‌خواهد آن‌گونه که هست شناخته شود و در عین حال به عنوان خودش آن‌گونه که هست احترام شود، فرودست و خوار شمرده نشود”. احمدی می‌افزاید که “انسان هزاره از چنین و درک جمعی برخوردار شده است و لذا هویت هزارگی به عنوان یک خواست جمعی به وجود آمده است.”
دکتر احمدی به بخش دیگری از دانش‌نامه نیز اشاره کرده و می‌گوید: “نیازهای این خواست عبارتند از ایجاد شناخت نسبت به سرزمین، تاریخ، سرمایه‌های معنوی و فرهنگی این مردم در میان اعضای این جامعه و سایر جوامع.”
به باور دکتر احمدی، مهم‌ترین نیاز این خواست، ایجاد یک روایت دقیق از تاریخ، زبان و فرهنگ است که روایت رسمی کلان را نقد و در نهایت باعث اصلاح آن می‌شود.
دکتر احمدی در ادامه افزوده که دانش‌نامه هزاره با رویکرد علمی، انتقادی و با استفاده از ظرفیت فکری و گفتمانی علوم اجتماعی معاصر می‌تواند به حل این مشکلات و رفع این نیازها کمک کند و تاکید کرد که در بحث از هویت هزاره نباید قومیت، نژاد، مذهب و تاریخ، تبدیل به ایدئولوژی شوند، بلکه برای حل اختلاف موجود و رسیدن به خواست جمعی، نیازمند یک ایدئولوژی رهایی‌بخش هستیم که از آزادی، برابری و عدالت دفاع کند و همه را متحد نماید.
با توجه به بحث‌های مطرح شده پیرامون دانش‌نامه هزاره، می‌توان گفت که دانش‌نامه‌ها یکی از با اعتبارترین اثار مکتوب برای شناخت یک قوم و یک جامعه است. تنها دانش‌نامه‌ها است که ظرفیت جمع‌آوری و مستندسازی داشته‌های علمی و میراث تاریخی و فرهنگی یک جامعه را در بطن خود می‌پروراند.
تدوین دانش‌نامه هزاره در شرایطی که غوغاسالاری به جای تولیدات ارزش‌مند فرهنگی، حاکم جامعه است، می‌تواند میزان و چگونگی مشارکت یک قوم خاص را در شکل‌دادن به فرهنگ مشترک جهانی جهت دهد. بنابراین، حفظ میراث فرهنگی یک قوم یا گروه، تنها حفظ میراث فرهنگی همان قوم نیست، بلکه حفظ بخشی از میراث فرهنگی بشری نیز می‌باشد که توسط دانش‌نامه‌ها و سایر آثار مکتوب ممکن می‌گردد. بدین لحاظ، دانش‌نامه هزاره در کنار سایر ویژگی‌ها و تاثیرات مفید خود، در حفظ بخشی از میراث فرهنگی جهانی می‌تواند نقش برجسته‌ای داشته باشد.
