روز زبان مادری! “زبان من جهان من، جهان من زبان من”

رحمت‌الله نوروزی، استاد دانشگاه

پس از استقلال بنگلادیش از پاکستان و به درخواست زعما و فعالین آن وقت این کشور از سازمان یونسکو، این سازمان 21 فبروری را در سال 1999 روز جهانی زبان مادری نام‌گذاری نمود. پس از سال 2000 این روز توسط تعدادی زیادی از کشورهای جهان تجلیل شده و برنامه‌های در این زمینه از سوی فعالین به‌ویژه آنانی‌که در عرصه زبان‌ها فعالیت می‌نمایند، برگزار می‌گردد.

در این‌جا بهتر است برای روشنی بیشتر به این موضوع پرداخت که منظور از زبان مادری چیست؟ براساس تحلیل اندیشمندان، زبان مادر نخستین زبانی است که انسان قبل از وارد شدن به جامعه و روابط اجتماعی آن‌را در محیط خانواده می‌آموزد. زبان مادری را می‌توان اولین پله‌ی حرکت به‌سوی زندگی اجتماعی نیز تلقی نمود. زبان مادری بنیادی‌ترین الفبایی اندیشیدن و سخن گفتن را در فرد ایجاد می‌کند.

به هر حال زبان مادری یک اصطلاح است و لزوما به معنای زبانی نیست که مادر به آن تکلم می‌کند. بلکه در بعضی از کشورها اصطلاح زبان مادری بیش‌تر به زبان قومی فرد اطلاق می‌گردد تا زبان ابتدایی که وی از والدین خود آموخته است.

ایرینا بوکووا، سیاست‌مدار، روزنامه‌نگار و دبیر کل سازمان یونسکو که در سال 2009 انتخاب شد، درباره‌ی روز زبان مادری گفته بود: “به ‌مناسبت این روز به ‌سوی آینده پایدار از طریق آموزش چند زبانه، من درخواست تجدید نظر در ظرفیت‌های آموزش چند زبانه را دارم و می‌خواهم در همه‌جا در آموزش ‌و پرورش و سیستم‌های اداری، عبارات فرهنگی و رسانه، فضای مجازی و تجارت ــ اجرایی شود.”

بوکووا، با اشاره به این‌که برای ترویج و توسعه پایدار، زبان آموزان باید به آموزش به زبان مادری خود و زبان‌های دیگر دست‌رسی داشته باشند. وی گفته است که “این مهم از طریق تسلط بر زبان اول یا زبان مادری که مهارت‌های اولیه خواندن، نوشتن و حساب را در اختیارشان می‌گذارد و هم‌چنین از طریق تسلط بر زبان‌های محلی، به‌ویژه زبان‌های اقلیت و بومی، با انتقال فرهنگ، ارزش‌ها و دانش سنتی که نقش مهمی در ترویج آینده پایدار ایفا می‌کنند، محقق خواهد شد.”

براساس آمار ارایه شده از سوی سازمان یونسکو، نزدیک به شش هزار زبان شناخته شده در دنیا وجود دارد، که نیم از این زبان‌ها در حال منقرض شدن است. زبان‌های که در مسیر فراموشی قرار گرفته اند اغلب توسط گروه‌های کوچک رواج دارند و اگر بخواهیم در این رابطه آماری صحبت کنیم باید بگوییم: 96 درصد از زبان‌ها تنها در بین 4 درصد از جمعیت جهان رواج دارند.

سازمان جهانی یونسکو معتقد است که باید امکانات و شرایطی فراهم شود تا زبان‌های که در حال فراموشی یا انقراض قرار دارند، در کنار زبان‌های دیگر تقویت شده فرصت فراگیری و ادامه حیات خویش را داشته باشند.

اما جایگاه زبان مادری در افغانستان!

در جهان ام‌روز هیچ کشوری تک‌قومی و تک‌زبانی را نمی‌توان یافت و افغانستان نیز استثنا نمی‌باشد. افغانستان که یک سرزمین کثیر القومی می‌باشد. هر قوم دارای زبان مادری خاص بوده، اما دو زبان رسمی “پشتو و دری” براساس قانون اساسی افغانستان به‌عنوان زبان ملی و زبان‌های دولتی به رسمیت شناخته شده است.

در ماده شانزدهم قانون اساسی افغانستان آمده است، در مناطقی که اکثریت باشندگان آن به سایر زبان‌ها مانند ازبیکی، ترکمنی، پشه‌ای، نورستانی، بلوچی، عربی، پامیری و سایر زبان‎های رایج سخن می‌رانند، زبان آنان به‌عنوان زبان سوم و رسمی در آن نواحی می‌باشد.

در این ماده هم‌چنان آمده است که دولت مکلف به راه‌اندازی برنامه‌های موثر و کارآمد مبنی بر تقویت و ارتقای مصطلحات علمی و اداره ملی زبان‌های محلی در افغانستان می‌باشد.

گرچند قوانین نافذه ملی افغانستان تاکید بر تقویت سایر زبان‌ها در کنار دو زبان ملی “پشتو و دری” دارد، اما در سال‌های گذشته مکلفیت دولت به‌عنوان نهاد اجرایی برنامه‌های رشد مصطلحات علمی و اداری برای حفظ و مهیا سازی زمینه برای رشد سایر زبان ها قابل مکث و بحث است.

وزارت‌های موظف چون وزارت معارف، اطلاعات و فرهنگ، اکادمی علوم و سایر نهادهای تحصیلی که تحت نظر نهادهای فوق فعالیت می‌کنند، دست‌آوردهای چشم‌گیری در سال‌های فعالیت شان نداشته اند.

به هر صورت اندیشمندان درباره‌ی زبان چون آلفونس دوده، نویسنده فرانسوی درباره زبان مادری گفت: هر ملتی که زبان مادری خود را فراموش نماید، مانند انسانی زندانی است که کلید زندانش را گم کرده است.

ویتگنشتاین، فیلسوف جهان معاصر در باب زبان مادری معتقد است که “زبان من جهان من است و جهان من زبان من”و هم‌چنان سازمان یونسکو با نشر توییتی امروز سه شنبه 21 فبروری نوشت: “آموزش چند زبانه مبتنی بر زبان مادری نقش بنیادی و حیاتی در تقویت احترام تنوع و هم‌گرایی دارد.”